اهمیت واکسیناسیون در دام

اهمیت واکسیناسیون در دام (دکتر ابوذر احمدی) اهمیت پیشگیری از بیماریهای قابل انتقال بین انسان و دام و بیماریهای واگیر دار دامی در رونق اقتصادی

مقدمه
امروزه دست اندر کاران بهداشت و درمان در جامعه انسانی و جمعیت دامی ، یک اصل را سفارش می کنند، این اصل عبارت است از این که پیشگیری بهتر از درمان و مقدم بر آن است. همیشه بیماری های فراوانی دام ها را تهدید می کند. اگر دام ها به هر یک این بیماری ها به خصوص بیماری های واگیر ، دچار شوند ، به دامپروری کشور زیان های اقتصادی زیادی می رسد . درنتیجه تلاش و زحمت های شبانه روزی دامداران به خطر می افتد. جابه جایی دام ها از منطقه ای به منطقه ای دیگر، می تواند باعث انتقال یک بیماری از یک منطقه به مناطق دیگر شود. درنتیجه شرایط گسترش یک بیماری در استان و کشور فراهم خواهد شد . در این صورت به راحتی نمی توان بعضی از بیماریها را درمان کرد. اگر هم امکان داشته باشد، هزینه های زیادی خواهد داشت. از طرف دیگر ، مدت زمان زیادی طول می کشد تا دام ، سلامت خود را به دست آورد. درنتیجه مقدار تولید آن کم خواهد شد که این به سود دامدار نیست. به این ترتیب برای سلامت دام ها و جلوگیری از کم شدن تولیدات دامی ، باید درکنار سایر راه ها به مایه کوبی یا واکسیناسیون دام ها توجه شود. واکسیناسیون یک اصل مهم در پیشگیری است و باید درجهت گسترش آن بکوشیم.
ضمناً یکی از محورهای اصلی اقتصاد مقاومتی توسعه صادرات غیر نفتی کشور است که قطعاً با توجه به پتانسیل های موجود در حوزه دام و طیور توجه به بازارهای منطقه ایی ضروری است که این امر جز با اقدامات پیشگیرانه و بهداشتی درمانی دامپزشکی قابل اجرا نخواهد بود.  
اهمیت مایه کوبی یا واکسیناسیون دام ها
مایه کوبی یا واکسیناسیون یکی از بهترین و راحت ترین راه های پیشگیری از بیماری های دامی است. مایه کوبی بر روی انواع دام ها مانند گاو، گاومیش، شتر، گوسفند، بز و انواع پرندگان از لحظه تولد تا پایان تولید انجام می شود. مایه کوبی ، دام را از مبتلا شدن به انواع بیماری ها حفظ می کند. همچنین دام ها و پرندگان را برای رشد و تولید بیشتر و بهتر آماده می کند.بررسی سابقه های دهه های گذشته نشان می دهد که به علت مایه کوبی نشدن دام ها و با گسترش بیماری های خطرناک ، زیان های فراوانی به دامداران رسیده است. این بیماری ها عبارتند ا ز: طاعون ، شاربن، تب برفکی، بروسلوز، سل ، آبله ، آنتروتوکسمی ، قانقاریا، آگالاکسی و ... خوشبختانه امروزه واکسیناسیون به موقع دام ها مقدار این زیان ها را بسیار کم کرده است.
یماری آبله گوسفند و بز
آبله گوسفند و بز بیماریهای ویروسی بسیار واگیردار در نشخوارکنندگان کوچک میباشند. این بیماریها ممکن است در نژادهای بومی در مناطق اندمیک ملایم باشند اما در حیوانات تازه وارد اغلب کشنده است. نشانه این بیماری به وجود آمدن تاول و ضایعاتی در روی پوست قسمت هایی از بدن است که پشم ندارد.این قسمت ها ، عبارتند از پلک چشم، سوراخ های بینی ، لب ها، سینه ، شکم و پستان. این تاول ها ممکن است دردهان نیز دیده شده و باعث ترشح زیاد بزاق شوند.ممکن است درتاول ها میکروب های دیگری نیز وارد شوند که سبب بالا رفتن درجه حرارت بدن گوسفند می شود.به طور کلی مرگ و میر دراثر آبله به دلیل حمله همین میکروب ها است. درحالت های شدیدتر بیماری ، یک هفته بعد از به وجود آمدن نشانه ها ، دام تلف می شود.این بیماری به سرعت دراثر تماس بین دام ها پخش می شود. همچنین از راه تنفس و خراش های پوستی نیز منتقل می شود.
زیان های اقتصادی ناشی از بیماری در اثر کاهش تولید شیر ، آسیب به کیفیت پوست و پشم و دیگر تولیدات ، سقط ،کاهش وزن ،حساس شدن دام به عفونت های تنفسی و هجوم حشرات و تلفات میباشد. بهبود ضایعات پوستی به آهستگی بوده و اسکار به صورت دائمی باقی میماند.
آبله گوسفند و بز میتواند باعث محدود شدن تجارت و جلوگیری از توسعه صنعت دامپروری گردد و همچنین باعث جلوگیری از واردات نژادهای جدید گوسفند و بز به مناطق اندمیک شود. عامل آبله گوسفند و بز میتواند در  agroterrorism استفاده شود.
راه پیشگیری از بیماری
بروز و گسترش این بیماری باعث زیان های اقتصادی فراوانی برای دامداران خواهد شد. شرایط جغرافیایی کشور و استان (مرز مشترک با کشور افغانستان و...) و زندگی سنتی عشایر ، جلوی ریشه کنی این بیماری را می گیرد. بنابراین تنها را ه پیشگیری از این بیماری واکسیناسیون به موقع دام ها است. این بیماری در بزها نیز بوجود می آید و آنها را تلف می کند .اما گسترش آبله بزی در گوسفندان بسیار خطرناک است و سبب تلفات نیمی ا زگوسفندان خواهد شد.

بیماری شاربن (سیاه زخم)
شاربن از بیماری های بسیار شدید و فوق العاده خطرناک و کشنده دام ها به خصوص گوسفند و گاو است. این بیماری به انسان نیز منتقل می شود و بیماری سیاه زخم را بوجود می آورد. شاربن با مرگ ناگهانی دام و خارج شدن خون تیره از سوراخ های طبیعی بدن مانند گوش ،دهان، بینی و فرج مشخص می شود. این خون لخته نمی شود و لاشه دام خیلی زود گندیده و گازدار می شود. اگر لاشه چنین دام هایی باز شود خونابه ژله مانندی درداخل شکم دام دیده می شود.(کالبد کشایی دام های مشکوک به شاربن ممنوع می باشد). همچنین طحال دام بزرگتر از حد معمول می شود و بافت آن محکمی خود را از دست داده و لجنی می شود.
علاوه بر رخداد طبیعی بیماری ، عامل این بیماری به عنوان یک تروریست بیولوژیکی نیز مطرح میباشد به طوری که در سال ۲۰۰۱ موجب مرگ ۵ نفر و ایجاد بیماری در ۲۲ نفر شد . دلیل انتخاب این باکتری به عنوان بیوتروریست انتقال و گسترش آن از راه تنفسی ( آنتراکس تنفسی ) است که بیشترین میزان مرگ و میر را سبب می شود . بر اساس تخمین سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) ، انتشار ۵۰ کیلوگرم از این باکتری در هوایی که توسط ۵۰۰ هزار نفر تنفس می شود ، باعث مرگ ۹۵ هزار نفر و بستری شدن ۱۲۵ هزار نفر از این جامعه خواهد شد .
بیماری سیاه زخم در انسان
انسان بطور قابل ملاحظه ای در برابر بیماریها مقاومتر از علف خواران می باشد . با این وجود مرگ ناشی از این بیماری در انسان غیر معمول نیست . شاربن جلدی یا سیاه زخم حدود 95 تا 98 درصد موارد بیماری انسانی را شامل می شود که با آلوده شدن زخم و بریدگی و خراشهای پوستی حادث می شود.
 
فرم تنفسی از طریق استنشاق گرد و غبار آلوده به هاگ باکتری و فرم گوارشی از طریق مصرف گوشت ، مواد غذایی و آب آلوده وارد دستگاه گوارش انسان می شود.
 
گزش حشرات و تماس با خون و لاشه دامهای تلف شده و پوست آلوده از جمله راههای انتقال بیماری در انسان است.
 
عامل بیماری
عامل بیماری میکروبی است که درخاک زندگی می کند. این بیماری بیشتر درفصل بهار که بارندگی فراوان است و درشرایط مناسب رطوبت و دما ، دیده می شود. عامل های زیر ، مبتلا شدن به شاربن را آسان می کند:
1- تعداد زیاد دام و چرای تعداد زیادی از آنها دریک محل
2- خراش های اطراف دهان دام ها دراثر چرای علوفه خشبی درفصل های خشک
3- وارد شدن عفونت به بدن دام از راه تنفس، پوست و خوراک
برای جلوگیری از سرایت بیماری سیاه زخم به انسان و انتشار بیماری درمحیط اطراف ، دام بیمار باید کنترل شود. برای همین، لاشه های آلوده باید سوزانده یا درگودال عمیقی با آهک دفن شوند . همچنین محیط زندگی دام ها باید با مواد ضد عفونی کننده قوی ضد عفونی شود . به علاوه دام های سالم خیلی زود بر علیه بیماری ، واکسینه شود.
بیماری بروسلوز یا تب مالت
بیماری تب مالت دربیشتر دنیا وجود دارد. این بیماری به دلیل تلفات و زیان های زیادی که به دامداران وارد می کند اهمیت زیادی دارد. بیماری تب مالت بین انسان و دام مشترک است. افرادی که به هر شکل با دام ارتباط دارند ممکن است به این بیماری دچار شوند. از زیان های اقتصادی مبتلا شدن به این بیماری می توان به کم شدن تولید شیر، سقط جنین و زیاد شدن فاصله بین دو دوره شیردهی و از دست رفتن ارزش اقتصادی دام ها اشاره کرد. همچنین فاصله بین دو آبستنی زیاد می شود و نازایی های همیشگی یا موقت به وجود می آید.
این بیماری در دو بعد اقتصادی و بهداشت عمومی دارای اهمیت فراوانی است لذا کنترل این بیماری در همه کشور ها به عنوان یک بیماری مهم فرامرزی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و همچنین دارای پیچیدگی فراوان می باشد. با توجه به استقرار کشور ما در یکی از پرخطرترین مناطق به دلیل تعدد و تنوع بیماری های دامی ، نبود برنامه هوفمند کنترل بیماری در برخی از کشورهای همسایه ، وجود مرزهای طولانی خاکی با کشورهای همجوار ، کوچروی بخش فابل توجه ایی از جمعیت دامی و پرورش توامان انواع دام در کشور ، مبارزه با این بیماری از پیچیدگی بیشتری نسبت به سایر کشور ها برخوردار است .
 
سقط جنین در میش
مهمترین راه پیشگیری
منابع آلودگی ترشح های رحم ، جنین سقط شده و جفت هستند . این منابع خیلی زود باید از بین بروند و جایگاه آنها ضد عفونی شود. درمان حتمی بیماری تب مالت امکان ندارد اما مناسب ترین راه جلوگیری از گسترش بیماری ، واکسیناسیون به موقع دام ها است. همچنین شناسایی دام های آلوده از راه آزمایش آنها و کشتار حیوانات آلوده از راه های دیگر پیشگیری است .
 بیماری تب برفکی
یکی از بیماری های مهم گاو و گوسفند و بز ، بیماری تب برفکی است. این بیماری بسیار واگیر است. کم شدن تولید ، هزینه های بسیار زیاد ریشه کنی و توقف نقل و انتقال گله ها دربین کشورها(صادارات و واردات دام و فرآورده های دامی) از مهمترین زیان های اقتصادی دراثر این بیماری است. وقتی بیماری وارد یک گله می شود خیلی زود به همه گله منتقل می شود. وقتی که بیماری شدید باشد، نیمی از دام ها تلف می شوند. بیماری از راه تنفس منتقل می شود. شروع بیماری با کم شدن شدید شیر، تب بالا و ورم بافت های دهان همراه است. ورم بافت های دهان به تاول هایی به قطر 2 سانتی متر روی زبان و بافت دهان تبدیل می شود. این تاول ها پاره می شوند و سطح دهان را حساس و دردناک می کنند. برای همین دام نمی تواندغذا بخورد و این باعث لاغری شدید دام می شود. تاول های دیگری نیز بین سمها و روی پستان ها دیده می شوند که دردناک هستند. این نشانه ها درگاو شدیدتر از گوسفند و بز است. این بیماری دربره ها باعث مرگ و میر فراوانی می شود.بیماری درمان مخصوصی ندارد و اقدامات درمانی ، بیشتر برای جلوگیری از به وجود آمدن عفونت های بعدی است. بهترین روش کنترل بیماری از راه واکسیناسیون است.
 
55
آنتروتوکسمی
بیماری آنتروتوکسمی که به آن بیماری پرخوری یا قلوه نرم   Kidney Pulpyنیز گفته می شود به دنبال جذب مقادیر زیاد سم باکتری کلستریدیوم پرفرینجنس از دیواره روده بروز می کند. این بیماری غیر واگیر بوده و گوسفند و بز را در تمام سنین(بخصوص یک ماهه تا یک ساله)مبتلا می کند0تحت شرایط خاصی از جمله تغییر ناگهانی جیره غذایی و پرخوری، کلستریدیومپرفرجنس تیپD به سرعت تکثیر یافته و مقادیر زیادی توکسین اپسیلون تولید می کند که منجر به بروز بیماری میگردد.
توکسین حاصل از باکتری باعث التهاب روده، افزایش نفوذپذیری دیواره عروق روده و به دنبال آن جذب بیشتر سموم به خون می شود.سپس توکسین همراه با جریان خون به اندامهای مختلف رفته و باعث بروز اختلالاتی مانند انباشتگی و پرخونی شکمبه و شیردان،التهاب ریه ها و پرخونی می گردد. این توکسین باعث تغییرات دژنراتیو کلیه ها شده و به دنبال آن قلوه نرمی اتفاق می افتد.
احنمالاً بیشترین تلفات سالانه گله ها در کشور مربوط به این بیماری می باشد.چنانچه دام ها قبل از شروع چرواربندی واکسینه نشوند،احتمال بروز تلفات در روزهای ابتدای پروار زیاد می باشد.
 
عوامل موثر در بروز انتروتوکسمی:
میزان تکثیر کلستریدیوم پرفرجنس تیپ D و C در روده گوسفند و بز زیاد بوده و به همین دلیل در شرایط زیر دام دچار آنتروتوکسمی می شود:
- مصرف بیش از حد شیر و یا غذای دانه ای) غلات( توسط بره ها و بزغاله ها
- در دوران نقاهت بیماری و یا استرس
- به دنبال ابتلای شدید به انگلهای دستگاه گوارش از قبیل نماتودها و کوکسیدیا ها
- تغذیه با جیره غذایی سرشار از غلات و ماده خشک کم )یونجه یا علف سبز(
- هنگام بروز شرایط یا بیماری که منجر به کاهش حرکات دستگاه گوارش شود
علائم بیماری:
حیوانات جوان حساس تر بوده و میزان بالای مرگ و میر ناگهانی این بیماری متعلق به بره ها و بزغاله هاست. البته حیوانات بالغ نیز در برابر آنتروتوکسمی حساس هستند لیکن در برابر مقادیر کم و مزمن این سموم ایمن می شوند.
در دامهای جوان شکل فوق حاد بیماری شایع است که مشخصه آن مرگ ناگهانی ۱۲ ساعت پس از بروز اولین علائم می باشد. مرگ ناگهانی دقایقی پس از اینکه بره و یا بزغاله علائم اختلالات سیستم عصبی مرکزی ) شامل هیجان و تشنج (را از خود نشان داد حادث می شود. برخی از علائم مهم این بیماری عبارتند از اسهال موکوئیدی(با و یا بدون خون(، از دست دادن اشتها، زمین گیری و ترشح زیاد بزاق و درد ناحیه شکمی که بواسطه لگد زدن به شکم و قوس کردن ناحیه کمر مشخص می شود .
پیشگیری از بیماری:
علاوه بر رعایت موارد احتیاطی در تغییرات جیره (تغییر بصورت تدریجی) و ممانعت از پرخوری دامها، واکسیناسیون مهمترین اقدام جهت پیشگیری از وقوع بیماری آنتروتوکسمی است.
واکسن انتروتوکسمی بمنظور پیشگیری از بیماری اسهال عفونی بره های نوزاد ، انتروتوکسمی گوسفندان جوان ،
توصیه
دامداران گرامی، امیدواریم با واکسیناسیون به موقع دام های خود و رعایت کردن اصول بهداشتی روز به روز تولیدات دامی خود را زیاد کنید و درآمد مناسبی به دست بیاورید. بدانید که اگر یک ریال برای واکسیناسیون و بهداشت دام خود خرج کنید، جلوی هزاران ریال زیانی را که دراثر بیماری ها به وجود می آید ، خواهید گرفت.
یادآوری
پیشگیری بهتر از درمان و مقدم بر آن است.
مایه کوبی بر روی انواع دام ها مانند گاو ، گوسفند ، بز ، شتر و انواع پرندگان از لحظه تولد تا پایان عمر تولید انجام می شود.
واکسن ، میکروب ضعیف شده یا کشته شده یک بیماری است که برای تحریک دستگاه دفاعی بدن استفاده می شود. همچنین واکسیناسیون سبب ایمنی بدن در برابر میکروب بیماری خواهد شد.
منابع:
 مجموعه دستورالعمل های اجرایی دفتر بهداشت و مدیریت بیماریهای دامی سال 93
اوحدی نیا،ح. (1384)، طب مقایسه ایی بیماریهای مشترک انسان و دام، چاپ اول، انتشارات علم و قلم
حسینیون،م ، حجازی،م ،نادعلیان،م ق .(1358)، بیماریهای گوسفند(نیوسام)، چاپ دوم ، انتشارات شرکت سهامی چهر
راد،م ع.(1383)، بیماریهای مشترک انسان و دام،چاپ سوم، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران